به رنگ آسمان

پیشخواننده: این یادداشت را خیلی وقت پیش نوشته بودم. خیلی قدیم. خیلی بچه بودم. شاید چهار ماه پیش. همان وقت ها که کتاب تازه منتشر شده بود. بهار یا تابستان. با یک حال بهاری یا تابستانی.

علی اصغر عزتی پاک

رادیویی آویخته از شاخه ی یک صنوبر

یاحق
شنوندگان عزیز! شنوندگان عزیز! توجه فرمایید! من همیشه سعی می‏کنم در یادداشتم اشاره ای به تنه ی اصلی روایت نکنم. اما در شماره ی 2 و 6 و 7 ناگزیر شدم. بنابر این اگر کتاب را نخوانده اید به نظر من بهتر است این سه بخش را هم نخوانید. (در صورتی که کلا خواننده ای وجود داشته باشد) .

صفر
چه نیازی ست به آواز بلند؟
گوش اگر گوش ِ شنیدن باشد¹
خب من هم همینگونه ... نه ... اصلا همه ی ما اینطوری هستیم. مثلا شب تا دیروقت نمی‏دانم داریم چه کار بی اهمیت یا کم اهمیتی را انجام می‏دهیم که فردایش تا ظهر و بلکه بعد الظهر جسدمان لای رخت خواب می‏پوسد و می‏گندد و بویش همه ی خانه را برمی‏دارد به طوریکه از ساعت دوازده، دم به دقیقه یکی از اهالی خانه خیرخواهانه می‏آید تق می‏زند به در یا هی در می‏زند و دستگیره ی سرد و قفل شده ی چدنی را چندین بار بالا و پایین می‏کند تا بتواند جنازه ی نیمه جانمان را از زیر آوار لحاف بیرون بکشد. و نمی‏فهمم چرا با همان اولین صدای ساعت دوازده تسلیم تقدیر نمی‏شویم و سعی می‏کنیم چشممان به پنجره ی روز نیفتد و خودمان را در سایه ی پلک و پتو با کاریکاتوری از آرامشِ شب فریب بدهیم؟ آخر عزیزجان! تو که می‏دانی وقتی اولین نفر در بزند یعنی دومین نفری هم هست که سر بزند به این خراب شده و اصلا از آن ساعت به بعد با این حساب و اضطراب ها دیگر نه خوابﹾ عمیق می‏شود و نه بیداری دقیق؛ پس چرا دل نمی‏کنی از این برزخ رخوت که پایانش هم شروع تلخ یک بیداری ست، با ته مزه ی حرام شدن روز و واماندن و جاماندن از جریان زندگی؟

یک
آواز بلند، سومین داستان بلند علی اصغر عزتی پاک است که مثل دوتا از داستان های دیگرش (زود برمی‏گردیم + باغ کیانوش) از کوچه ی کودک یا نوجوان جاری می‏شود و می‏رسد به میدان جنگ در همدان.

اگر هنوز این داستان و هیچ داستانی از اصغر آقا نخوانده اید باید بدانید (لااقل به نظر من) او و آثارش اهل ادعا و افه و کلاس و هیاهو و شلوغ بازی نیستند. یعنی به نظر من، نویسنده -آنچنانکه استادش- بیشتر از اینکه دنبال «خلق یک اثر بزرگ» باشد خواهانِ  «ثبت یک اثر خوب» است. آواز بلند هم یک سمفونی بزرگ نیست که تو برای تماشا و شنیدنش بروی برج میلاد و بعد ببینی رهبر ارکستر با کفش های براق و کت شلوار مشکی  و شیک و گرانش با رفتارهای عصبی و خودنمایانه بالا و پایین می‏پرد و همراه یک لشگر نوازنده و سازهای کوچک و بزرگ تو را لبریز از هیجانات آنی و ظاهری می‏کند. آواز بلند مثل یک ترانه ی جدید محسن چاوشی است که در مترو با ام پی فور دوستت به آن گوش داده باشی. شاید در دیدار و شنیدار اول خیلی از ظاهرش بهت زده نشوی اما برعکس سمفونی، ملودی این ترانه را تا مدت ها به یاد داری و در تنهایی هایت زمزمه می‏کنی. مثلا خود من با اینکه اصلا اهل دوبارخوانی و دوباره خوانی نیستم می‏خواهم شروع قصه را بارها و بارها بخوانم و بخوانم و باز هم بخوانم.

دو
«و هرچقدر هنرمند و اثر هنری بی خیال خودنمایی باشند بیشتر راوی حقیقتند»². روایتی که در این داستان جاری است و همچنین بسیاری از شخصیت هایش (دایی مصطفی + حجت + خانواده ی نیلگون + پدر حبیب + خود حبیب) آنقدر حقیقی اند آنقدر حقیقی اند و در عین این حقیقی بودن آنقدر ناب و تازه و پرداخته نشده و  غیر کلیشه ای اند که ... .

مثال 1 برای کلیشه : در فیلم ها و سریال ها و داستان هایی که با حال و هوای دفاع مقدس نوشته شده اند، چه بسیار دایی ها یا عموها یا برادر بزرگ‏ترها یا معلم هایی که نقش پیام‏آوری و هدایتگری ِدیگران را دارند؛ و با اخلاق خوب و مهربانانه و بچه مثبتانه بین دیگر نقش های قصه، داعی الی الله و منادی رفتن به جبهه هستند. این شخصیت ها آنقدر خوبند که دیگر شخصیت های داستان عموما تحت تاثیر اخلاق خوبشان هدایت می‏شوند و اینقدر خوبند که بیشتر از زندگی واقعی در قصه های شادِ ارشادی حضور دارند. همچنین در این داستان ها اگر کسی خیلی خوش اخلاق نباشد و هی به دیگران برای رفتن به جبهه اصرار کند یعنی خودش آدم بدی ست و قصد ندارد به جبهه برود. تفاوت دایی مصطفی : در این است که بر خلاف این شخصیت های لوس و مصنوعی، و درست مثل بیشتر لحظات زندگی واقعی، در عین اینکه خود یک مبارز جبهه ای ِ ناب است، هروقت به نقش اصلی (و نوجوان) داستان ما می‏رسد گیر اساسی می‏دهد که « "جوان" عزیز! حالا نوبت توست که بروی جبهه. دیگر بزرگ شده ای و نباید اینقدر دست دست کنی. باید و باید تو هم بروی» . یعنی به معنای واقعی اصطلاح، برای جبهه رفتن به حبیب "گیر می‏دهد". و رفتارش "جواد هاشمی‏-وار" نیست که فقط با لبخندهای ممتد و لطیف و با رفتار نیکوی «کونوا دعاه للناس بغیر السنتکم»³ صرفا،‏ هادی دیگران باشد. همانجور که در زندگی حقیقی هم بیشتر در چنین شرایطی چنین شخصیت هایی به وجود می‏آیند. حق هم دارند. اندرون آن خانه ی مصیبت زده ی عجیب غریب و وسط آن جنگ مهیب، دایی مصطفی فرصت و اعصابی برای ایفای نقش ِ معلم قرآن ِ مهربان ِلبخند زننده به دوربین را ندارد. به جز اخلاق و رفتار، حتی نوع زندگی دایی مصطفی هم بسیار حقیقی و ناب است. شما هم حتما در زندگی تان از این دایی های ازدواج نکرده ی جبهه ای زیاد دیده اید که همه ی زندگی شان را وقف جنگ کرده اند. خب این تیپ شخصیتی بسیار وجود دارد و بسیار هم در داستان ها نادیده گرفته می‏شوند. سرنوشت اینها بعد از جنگ هم (اگر زنده مانده باشند) سرنوشت عجیب غریبی ست. شاید کامل ترین نماد و نمودار اینگونه شخصیت ها شهید چمران است که دایی مصطفی هم به نظر من نمونه ی کوچکتری از همان  شخصیت است. که باز به نظر من، هم عکس مبارزین عرب (لبنانی و مصری و...) ، هم اسم کوچکش (مصطفی) ، و از همه مهمتر عکس دوتاییش با شهید چمران می‏خواهند به ما بگویند او نماد شهید چمران در همدان (یا فقط در این داستان) است.

مثال 2 برای کلیشه : و در همین آب و هوا (ی فیلم ها و داستان های جبهه ای و دهه شصتی) چه بسیار عاشقانی را دیده ایم که چون آدم های بدی هستند توسط معشوق ها (که آدم های خوبی هستند) طرد می‏شوند. نگاه راویان انقلابی و جبهه ای آنقدر سرشار از ارزش ها و ارزشگذاری ها و خوب ها و بدهای مطلق بود که امکان نداشت یک پسر خوب به خواستگاری یک دختر خوب برود و جواب نه بگیرد، یا با هم ازدواج کنند و خوشبخت نشوند. مگر اینکه این آقا پسر، کلاهبردار و محتکر و ساواکی و اهل اینجور مکاسب باشد. یا اگر واقعا هر دو خوب بودند حتما پدر عروس خانم یک انسان ضدانقلاب و محتکر و این حرف هاست. درحالیکه در عمل و در حقیقت خیلی وقت ها شخصیت های جبهه ای و خوبی که به خاطر یک طرفه بودن جاده ی علاقه مندی یا عدم اشتراکات و تفاهمات خانوادگی و فرهنگی به هم نمی‏رسند یا به مشکل بر می‏خورند. در حالیکه در این داستان ها اصلا چنین واقعیت های تلخی دیده نمی‏شدند و تفاوت کاراکتر حجت هم در همین است که با همه ی خوبی ها و سادگی ها و افتادگی ها و دلدادگی هایش نمی‏تواند از خاله مهناز جواب مثبت بگیرد. و حتی اینکه برخلاف حبیب، به جهدی مصرانه و جهاد و تلاشی بزرگ هم دست می‏زند باعث نمی‏شود سرنوشتش با حبیب متفاوت باشد. خب این عین زندگی است. عین عشق است. آنجا که می‏فرماید:

بی مزد بود و منت هرخدمتی که کردم
یا رب! مباد کس را مخدوم بی عنایت

عشقی که همه در زندگی می‏بینیم مثل عشقی که در خیلی داستان های انقلابی و جبهه ای خوانده ایم یک دورانِ خوشحالی پیش از ازدواج نیست، گاه حجتِ عاشق توسط مهنازِ معشوق جلوی حبیبِ نوجوان تحقیر می‏شود ولی باز هم پای عشقش می‏ماند:

هرچند بردی آبم روی از درت نتابم
جور از حبیب خوش تر، کز مدعی رعایت

مثال 3 برای کلیشه : کاراکترهای "مرد ظالم" و "زن ظلم پذیر" هم از آن کاراکترهای قدیمی‏و مکررند که به خاطر حضور جدیشان در زندگی ما (در همه ی زمان ها) ، پای ثابت بسیاری از روایت هایی بوده اند|هستند که مضمون اجتماعی داشتند|دارند. اما عموما (و خصوصا در داستان های جبهه ای) خالی از خلاقیت و سرشار از قضاوت های قطعیند. مثلا مردی معتاد و حتی دزد در مقابل زنی نگون بخت و هر دو در طبقه ای پایین. و تفاوت خانواده ی نیلگون (که بسیار هم شبیهشان کرده به واقعیت) این است که مرد ظالم یک معلم است. نه یک معتاد بزهکار و فقیر. و این شخصیت اصلا مطلق نیست. یعنی با همه ی بی شعوری هایش در زندگی زناشویی، صاحب درک و دغدغه مندی مناسبی ست نسبت به زندگی اجتماعی. و همین شعور هم سرانجام او را در موقعیتی قرار می‏دهد که آگاهانه به جبهه برود. تفاوت آقای نیلگون با پدر حبیب این است که به خاطر نداشتن نسبت نزدیک با دایی هادی می‏تواند پیشنهاد دایی مصطفی را نپذیرد اما خودش به خاطر آگاهی از وظیفه ی اجتماعیش میل دارد به جبهه برود و بیشتر از پدر حبیب هم آنجا می‏ماند. و انگار خدا برای بهبود اخلاق خانوادگی و پاک کردنش از گناهان، او را توسط عراقی ها کمی‏گوش مالی می‏دهد که تبدیل بشود به شوهری دلسوز و علاقمند و وابسته، آنگونه که شایسته ی یک زن کم اعتماد به نفس و ساده دل و مهربان است مثل خانم نیلگون.

مثال 4 برای کلیشه : و باز در همین حوزه ی مضمونی کمتر نویسنده ای دلش می‏آید یک آدم خوب (و غیر محتکر و غیر ساواکی و غیر ضدانقلاب) را ترسو رسم کند. آن هم وقتی عنصر طنز نقشی جدی در داستان نداشته باشد. آن هم وقتی آن کاراکتر، پدرِ شخصیتِ اصلی داستان باشد. عموما پدرها به خاطر جایگاه قدرتمندشان در خانواده ی ایرانی، مثل یک قهرمان نفوذ ناپذیر توصیف می‏شوند. در حالیکه باید توجه داشت حتی اگر جایگاه بلند باشد، لزوما جانشین آن جایگاه صلاحیت لازم را ندارد. با این حال فضای داستان های حماسی و جنگی و انقلابی عموما ایجاب می‏کرد نقش پدر، منبع الهام روحیه ی سلحشوری و عواطف معطوف به قدرت باشد. برعکس، پدر حبیب نه تنها ترسوست بلکه منبع الهام روحیه ی ترس برای پسرش هم هست. اگر در آن روایت های همیشگی، مادر به پسر می‏گفت که خون شجاع پدرش در رگ هایش جاری ست، در این داستان نو، خود پسر به خودش نهیب می‏زند که نکند این ترس، ارثی و مسری باشد و از پدر به من رسیده باشد. ترس پدر حبیب نه تنها برای حبیب، بلکه برای همه ملموس و در دسترس و قابل تصور است. این ترس آنقدر واقع گرایانه روایت می‏شود که خواننده را هم به خاطر همذات پنداری دچار وحشت می‏کند که : نکند ما هم ... . و این "نکند ما هم" ها ویژگی شخصیت های این کتاب و شخصیت های هرکتابی ست که دور از کلیشه های مکرر و با نگاهی نو و موشکافانه به دنیای حقیقی نگاه می‏کنند و از آن الهام می‏گیرند.

مثال 5 برای کلیشه : کودک، نوجوان و حتی جوان برای خیلی از نویسنده ها متاسفانه نقش یک قشر را دارند. بچه ها که معصوصمند. نوجوان ها هم که ماجراجو. جوان ها هم گستاخ و خواهان تشکیل زندگی مشترک. و همین. یعنی خیلی کم پیش می‏آید یک نویسنده یا کارگردان ذره ای به حقیقت فردی این گروه های سنی نزدیک بشود. حاصل این نگاه قشری انبوهی اثر مثلا هنری ست که هیچ نوجوان و جوانی با آنها ارتباط برقرار نمی‏کند. البته در همین شوره زار باطل و عدمی‏ هم جریانی جاری ست و وجود دارد که شاید (میگویم «شاید» چون تخصصم ادبیات داستانی نیست) اولین سرچشمه هایش کتاب هایی بودند مثل "ناطور دشت" سالینجر؛ و این جریان تا حد زیادی به دنیای درون نوجوان نزدیک شده است. نمونه موفق این شخصیت پردازی در دنیای مکتوب حبیب آواز بلند است و در دنیای مصور هم می‏توان به سریال وضعیت سفید اشاره کرد. حبیب مثل هر نوجوان دیگری یک سر دارد و هزار همسر ... ببخشید! : هزار سودا. کنجکاو و جستجوگر و حتی گاهی فضول است. سرشار از قضاوت های آنی ست. زیر نقاب چهره ی معصوم و گشاده اش به مسائل ریز و درشت بسیاری فکر می‏کند و همین باعث می‏شود که تمرکز نداشته باشد و روی هیچ کدامشان عمیق نشود. و به نظر من این گیج و ویجی، ویژگیِ اصلی دوره ی نوجوانی و ابتدای جوانی ست.

تبصره: البته من معتقد نیستم که در این کتاب هیچ شخصیت یا موقعیت کلیشه ای و تکراری وجود ندارد. پدربزرگ و مادر بزرگ حبیب، «دایی هادی»ش و «خاله مهناز»ش و همچنین «پیکر» ، لب دره ی کلیشه نشسته اند و گاهی آدم احساس خطر می کند که مبادا از آنجا بیفتند پایین.

سه
ای شخصیتِ حبیب! باید بدانی من به شخصه خیلی دلم برایت می‏سوزد. چون تو را می‏فهمم. چون گاهی خیلی شبیه هم هستیم. و چون خیلی دلم برای خودم می‏سوزد. باید بدانی ما هم خانه مان شمالی ست. من هم اتاقم روبروی ایوان و حیاط است. من هم گاهی پرده را یواشکی می‏زنم کنار تا تازه وارد را ببینم. من هم گاهی پاهایم می‏چسبد به سرمای مهتابی. و وحشتناک اینکه زندگی من و تو گاه خیلی شبیه خواب گران پاراگراف صفر است. و وحشتناک تر از بقیه اینکه قصه ی تو را در همین اتاق مشترک خواندم.

چهار
«و خواب و خیال، زنگ تفریح زندگی آدمی‏ ست»⁴ . و کسی نیست که به آنها محتاج نباشد. اما همه می‏دانیم هرچیزی حدی دارد. اگر حدش را رعایت نکنیم در آن غرق می‏شویم و اگر غرق شویم نفسمان بالا نمی‏آید و اگر نفسمان بالا نیاید بعد از چند روز جنازه ی زندگی مان بالا می‏آید = روی آب.

پنج
گاهی که مست خواب هستیم چیزی جز سیلیِ فریاد ما را به خود نمی ‏آورد. این فریاد باید بتواند به عمق خواب برسد و در همان حد و حدود باشد که دچار نشویم به :

گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله ی من
آنچه البته به جایی نرسد فریاد است

گاه هم برعکس این حالت است. یعنی فریاد آنقدر بلند است که شنونده قدرت درکش را ندارد، مثل فریاد مورچه ها که فرکانسش از 20000 هرتز (نهایت توانایی شنیداری انسان) بیشتر است و مثل این شعر سایه :

"آواز بلند"ی تو و کس نشنودت باز
بیرونی ازین پرده ی تنگ شنوایی

شش
در مورد داستان آواز بلند تا کنون چند یادداشت را خوانده ام و چند تحلیل را شنیده ام، به شخصه با بعضی از این حرف ها که می‏گفتند شخصیت اصلی داستان یک آدم بد است یا اینکه خانم شکوه نماد دنیا و ظاهر و سطح است مخالفم. حبیب آدم بدی نیست. آنچنانکه من آدم بدی نیستم. نشانه ها و اتفاقات داستان هم به ما نمی‏گوید او آدم بی مسئولیت و صد در صد بدی ست. خب من هم اگر در آن سن و آن موقعیت "خسی در میقات" را بگیرم دستم، کمی‏تورق می‏کنم و می‏گذارم سر جایش. این به معنی این نیست که من چشمم را بر حقایق بسته ام و مسئولیت های دینی و اجتماعی ام را کلا فراموش کرده ام. اصلا مگر من در آن سن چقدر مسئولیت دینی و اجتماعی دارم؟ چقدر حوصله دارم؟ چقدر طاقت و تحمل فهم چیز ها را دارم؟  به من هم خیلی وقت ها آقاجانم می‏گوید بیا این برنامه ی تلویزیونی را ببین. برای اینکه ناراحت نشود چند لحظه می‏بینم، بعد اگر هیچ جذابیتی نداشته باشد و ساعت خلوت و فراغت شخصیم باشد بی سر صدا می‏پیچانم می‏روم به اتاقم. همین که من دستم را به سمت آن کتاب دراز می‏کنم تا ازش سر در بیاورم، همینکه به احترام حرف آقاجان چند لحظه جلوی تلویزیون تامل و تحمل می‏کنم یعنی خیلی هم با مسئولیتم. دایی ما رفته جبهه، دمش هم گرم. هم سنش را داشته هم شوقش را. به اختیار رفته. باید هم می‏رفت. اما برای منِ دبیرستانیِ گیج و ویج الزامی‏وجود ندارد که با گیر دادن های آن یکی دایی جبهه ایم بروم جبهه. دوست عزیز! شما خواستی همه ی زندگیت را بریزی پای جنگ. درود بر شما! ای ولله! ولی دلیل نمی‏شود من با این سن کمم مجبور باشم بروم. شکوه خانم هم اگر شاگرد آرایشگر است دلیل نمی‏شود مظهر دنیا باشد. چرا به این فکر نمی‏کنید که این دختر در آن سن و سال به خاطر تامین مخارجش مجبور است کار کند، و زیر بمب باران و قحطی مشتری هم سر کارش می‏آید. تازه آخرش هم مثل پیکر (و حتی از او هم رنگین تر)، پشت سنگر زندگی شهید می‏شود. این بودن و این زندگی خیلی هم با شکوه است.

من نمی‏خواهم بگویم امثال من و حبیب هیچ تقصیری نداریم.  ولی آنقدر هم تقصیرمان واضح نیست که شماها بنشینید از بالا برای ما قضاوت کنید. این غفلتی که دامن ما را گرفته دامن خیلی ها را گرفته. آنگونه نیست که خیلی خاص باشد. و وحشتناکیش هم این است که نوع انسان اسیر آن است. نه! خداوکیل کی از آن آزاد است؟ به قول آقا عیسی بن مریم (درود خدا بر او) سنگ اول را کسی باید بزند که خودش پایش لنگ گناه نباشد. حبیب یک گناه کار متمایز نیست. حبیب عین من است. و اگر اجازه بدهید می‏گویم حبیب عین ماست. دچار غفلت هایی ساده و بچگانه و گاه حتی موجه، که آدم اصلا فکرش را نمی‏کند که همین غفلت های ساده در موقعیت های حساس چقدر می‏تواند عقبه و عقاب داشته باشد. به خاطر همین هم قصه اش تراژدی ست. به خاطر همین هم بیشتر آدم ها وقتی به بخش آخر کتاب می‏رسند گریه می‏کنند. چون همه می‏فهمند که این بچه حتی نفهمید چه اتفاقی افتاده است و چطور خود او هم به نوعی با غفلت هایش مرتکب...

هفت
«و جنگ، آواز بلندی بود که خیلی ها را در ایران بیدار کرد»⁵. و همچنین در این داستان. مثل پیکر که اگر نه در سنگر، ولی پشت دخل خود "ایستاده" مرد (انگار ماندن پشت این دخل در وطن برای او مثل ماندن پشت سنگر باشد) . اما این آواز بلند برای خیلی ها (مخصوصا بعضی نوجوان ها) زیادی بلند بود. آنقدر بلند که خوب نمی‏شنیدندش. اگر برای حاج فرامرز و دایی مصطفی و دایی هادی و فهیمه و و خاله و که و کها، جنگ، آن آواز بلندِ بیدار کننده است. برای حبیب و شاید شکوه، محشرِ پایان داستان، آن آواز بلند است.

که فرمود : «الناس نیام؛ اذا ماتوا انتبهوا»⁶ .

پی نوشت

1 و 2 و 4 و 5 : از کشکولِ درویش حسنعلی خراباتی.
3 : روایتی از امام جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) | ترجمه : مردم را بدون استفاده از زبان تان {یعنی با عملتان} دعوت کننده {به سوی خدا} باشید.
6 : روایتی از امیر مومنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) | ترجمه : مردم خوابند؛ آنگاه که بمیرند بیدار می‏شوند.